. Bugün neredeyse hiç kimsenin ahşap ve ahşap ürünlerinden soyutlanarak yaşaması mümkün değildir. Ancak ahşap malzeme doğal halde iken fiziksel, kimyasal, mekanik tahrip faktörlerine ve biyotik faktörlere karşı dayanıklı değildir. Orman alanlarının korunması ve bununla birlikte ağaç malzemenin daha verimli ve uzun ömürlü kullanımı için ahşap malzemenin korunması (emprenye) kavramı öne çıkmaktadır. Ancak piyasada ve halk arasında bu konuda bilgi eksikliği ya da insanları yanlış bilgilendirme söz konusudur. Bu amaçla insanların aklına takılan belli başlı bazı sorular cevaplarıyla birlikte açıklanmıştır.

1. Ahşap malzemeyi

neden korumamız

gerekmektedir

Ahşap, insanların yüzyıllardan beri kullandığı en bilindik malzemelerden biridir. Biyolojik bir malzeme olan ahşap, biyotik (böcek, termit, küf ve çürüklük mantarları vb.) ve abiyotik faktörler (dış hava koşulları, yangın vb.) tarafından bozundurulabilmektedir. Odun ve odun esaslı ürünlerin çelik ve beton gibi diğer yaygın malzemelere benzer güvenilir bir hizmet sunabilmesi için bu faktörlere karşı korunması gerekmektedir.

2. Ahşap malzemeyi koruma yöntemleri nelerdir

Modern odun koruma teknolojisi farklı kimyasal formülasyonlar ile emprenye işlemini ve odun modifikasyonunu içerir. En yaygın uygulama ise koruyucu kimyasal maddeler ile ahşap malzemeyi emprenye etmek ve böylece ahşap malzemenin biyotik ve abiyotik faktörlere karşı korunmasını sağlamaktır. Bu kapsamda odun koruma, üst yüzey işlemlerinden farklılık göstermektedir. Üst yüzey işlemleri boya, vernik gibi koruyucu işlemlerin ağaç malzeme yüzeyine uygulanmasını kapsarken odun koruma işlemi kimyasal maddenin odun içine emdirilmesini sağlamaktadır.

3.Emprenye işlemi ne demektir

Biyotik (mantar, böcek, termit vb.) ve abiyotik (dış hava koşulları, yangın vb.) zararlılara karşı ağaç malzemeyi korumak için çeşitli kimyasal maddelerin odun yapısı içerisine emdirilmesi işlemine verilen isimdir.

4. Ahşap korumada

kullanılan emprenye

yöntemleri nelerdir

Kimyasal maddelerin odun yapısı içerisine emdirilmesinde basınç uygulanan ve uygulanmayan yöntemler olmak üzere farklı sistemler mevcuttur. Basınç gerektirmeyen emprenye yöntemlerinde uygulama; fırça ile sürme, püskürtme, batırma, difüzyon, osmoz gibi yöntemler ile sağlanırken basınç gerektiren sistemlerde ise ahşap malzeme kapalı tanklara yerleştirildikten sonra kimyasal maddelerin basınç altında ahşap malzemeye emdirilmesi işlemi gerçekleştirilmektedir. Basınç uygulanan emprenye yöntemleri dolu hücre ve boş hücre yöntemleri olarak sınıflandırılmakta olup dolu hücre yönteminde odun hücresinin tamamı emprenye edilirken boş hücre yönteminde ise odun hücresinin sadece hücre çeperi emprenye edilmektedir. Dolu hücre yöntemi ile emprenye suda çözünen emprenye maddelerinde yaygın olarak kullanılırken boş hücre yöntemi ise daha çok yağlı karakterdeki emprenye maddelerinden tercih edilmektedir.

5. Emprenye maddeleri

nelerdir

Genel olarak kullanılan emprenye maddeleri yağlı karakterdeki emprenye maddeleri, organik çözücülü emprenye maddeleri ve suda çözünen emprenye maddeleri olmak üzere 3’e ayrılır. Odunun korunmasında çoğunlukla suda çözünen emprenye maddeleri tercih edilmekte olup tel direği, piknik masası, oyun park bahçe elemanları, peyzaj kerestesi gibi alanlarda yaygın olarak kullanılmaktadır. Suda çözünen emprenye maddeleri çoğunlukla bakır esaslı olup Tanalith, Celcure, Wolmanit gibi ticari isimlerle satılmaktadır. Yağlı karakterdeki emprenye maddelerinden en yaygını ise kreozot olup çoğunlukla demiryolu traverslerinin emprenyesinde kullanılmaktadır. Organik esaslı emprenye maddeleri ise pencere doğrama endüstrisinde yaygın olarak tercih edilmektedir.

6. Bir emprenye

maddesinin etkili

olabilmesi için hangi

özellikleri barındırması gerekir

Ahşabı tahrip eden organizmalar için yüksek zehirlilik derecesine sahip olmalı, ahşap malzemenin içinde devamlı olarak kalmalı, yıkanmamalı, buharlaşmamalı, hedeflenmeyen canlılar için (insanlar, hayvanlar vb.) zehirlilik etkisi göstermemeli, güvenli olmalı, ahşap malzemenin fiziksel ve mekanik özelliklerini azaltmamalı, korozyona sebebiyet vermemeli ve ekonomik olmalıdır.

7. Emprenyeli ürünlere

temas etmek insanlara

zarar verir mi

Yeni emprenye edilmiş ve kurutulmamış ahşap malzemeye çıplak elle temas etmek tavsiye edilmemekle birlikte emprenyesi yapılmış ve kurutulmuş malzemeye temasta herhangi bir sakınca olduğu bildirilmemektedir. Bu nedenle emprenye edilmiş ve kullanıma hazır haldeki emprenyeli ürünlerin taşınması, depolanması ve kullanılmasında bir sakınca bulunmamıştır.

8. Emprenyeli ağaç

malzeme ile emprenyesiz ağaç malzeme arasındaki fark nedir

Herhangi bir koruyucu işlem görmemiş ve doğal haldeki ağaç malzemeye zarar veren faktörler sonucu ağaç malzeme tahrip olmakta ve her yıl büyük maddi kayıp söz konusu olmaktadır. Halbuki kimyasal önlemlerle yani zararlı organizmalar için zehirlilik etkisi yapan emprenye maddeleri kullanılarak hem ahşap malzemenin hizmet ömrü uzamakta hem de orman varlığı korunmaktadır. Ağaç malzeme doğal halde iken çok uzun dayanıklılık göstermemekle birlikte emprenye uygulandıktan sonra ömrünün yaklaşık 5 ile 10 katı kadar daha uzun ömürlü olduğu bilinmektedir.

9. Ağaç malzemeyi

emprenye etmenin olumlu özellikleri nelerdir

Emprenyesiz ağaç malzeme kısa sürede biyotik ve abiyotik faktörlerce tahribata uğrayacaktır ve yerine yeni ağaç malzemenin kesilmesi kaçınılmaz olacaktır. Halbuki ağaç malzemenin emprenye edilmesiyle birlikte dayanımı artacaktır ve orman varlığına olan aşırı yüklenme azalacaktır. Ayrıca odun koruma sayesinde doğal dayanımı düşük ağaç malzemenin daha fazla kullanım yerinde değerlendirilmesi olanağı artacaktır.

10. Ağaç malzemeyi

emprenye etmenin

olumsuz özellikleri

var mıdır

Ahşap malzemeyi biyotik ve abiyotik faktörlere karşı korumak için zehirli kimyasal maddelerle emprenye etmek yaygın olarak kullanılan koruma yöntemlerinden birisidir. Ancak bu koruma yöntemleri; hedeflenmeyen canlılar için tehlikeli olabilmesi, boyutsal kararlılığı sağlayamaması veya boyutsal kararlılığı sağlayan emprenye yöntemlerinin pahalı olması ve bu maddelerin çevreye etkilerinin sorgulanabilir olması nedeniyle dezavantajlara sahiptir. Son 20 yılda çevresel bilinçlilikteki artış nedeniyle çevreye zararlı emprenye maddelerinin kullanımında gittikçe artan şekilde kısıtlamalar ortaya çıkmaktadır. Bu durum ahşap malzemeyi bozunmaya karşı koruyan ve boyutsal kararlılığını arttıran çevreye dost yeni yöntemler ve kimyasalların gelişmesine yol açmıştır.

11. Kullanım ömrünü

tamamlayan emprenyeli ürünler nasıl bertaraf

edilmelidir

Emprenyeli ürünler hizmet ömrünü tamamladıktan sonra kullanım yerinden uzaklaştırılıp doğaya en az zarar verecek şekilde bertaraf edilmelidir. Bu yöntemler içinde öne çıkan konu başlıkları; güvenli bölgelerde depolama, özel tesislerde yakma, içindeki tehlikeli kimyasal maddelerin geri kazanılması sonrası ahşap malzemeyi tekrar kompozit ürünlerle kullanma olarak sayılabilir.

12. Kimyasal madde

kullanılan emprenye

yöntemlerine alternatif yeni yöntemler nelerdir

Son yıllarda artan çevresel baskılar yüzünden odun yapısını genişletici kimyasal ve su itici maddeler ile odunun muamelesi ya da odun tahripçisi mantarlara karşı odunu mükemmel ölçüde koruyan, UV ışınlarına karşı dayanıklılık ve boyutsal kararlılık sağlayan ayrıca zehirlilik etkisi göstermeyen odun modifikasyonu yöntemi gündeme gelmiştir. Ayrıca modifiye edilmiş örnekler atıl hale geldiklerinde çevreye ve insan sağlığına bir problem yaratmamaktadır. Fakat odun modifikasyon yöntemlerinin klasik odun koruma yöntemlerine göre

maliyeti daha yüksek olduğu bildirilmektedir.

13. Odun modifikasyonu nedir

Odun modifikasyonu terimi, odun hücre çeperi bileşenlerinin moleküler yapısının değiştirilmesini ifade etmektedir. Bu yöntemle hidrofilik -OH gruplarının, daha büyük hidrofobik gruplara dönüştürülmesiyle odun özellikleri iyileştirilebilmektedir. Boyutsal olarak kararlı bir malzeme oluşması nedeniyle ağaç malzemenin bünyesine su alıp vermesi gerçekleşmeyecektir. Böylelikle odunun çürüklük dayanımı ve boyutsal kararlılığı arttırılır, su alımı azaltılır, dış hava koşullarına karşı dayanımı arttırılır.

14. Odun modifikasyon yöntemleri nelerdir

Odun modifikasyon yöntemleri genel olarak dört başlık altında toplanır. Bu yöntemler: kimyasal modifikasyon, termal modifikasyon, yüzeysel modifikasyon ve emprenye modifikasyonudur.  Kimyasal modifikasyon işleminde; hücre çeperindeki hidroksil grupları bir kimyasal madde ile reaksiyona girerek kimyasal madde ile hücre çeperi arasında bir kovalent bağ oluşur. Termal modifikasyon işlemi; yüksek sıcaklık uygulaması ile birlikte herhangi bir kimyasal madde kullanmadan odun yapısında meydana gelen değişimleri içerir. Yüzey modifikasyonu; odunun yüzey yapısında istenilen değişikliklerin kimyasal, fiziksel ve biyolojik yaklaşımlar ile iyileştirilmesi işlemidir. Emprenye modifikasyonu ise; odun yapısı içine kimyasal maddelerin doldurulması ile odun özelliklerinin iyileştirilmesini ifade etmektedir.

Son yıllarda odun modifikasyon yöntemlerinin bazıları ticarileştirilmiş olup ısıl işlem, asetillendirme, furfurilasyon gibi yöntemler ticari isimler altında satılmaktadır.

15. Ülkemizde en çok

kullanılan odun

modifikasyon yöntemi hangisidir

Termal modifikasyon yöntemi olan ısıl işlemdir. İşlem Finlandiya’nın geliştirdiği ThermoWood yöntemine göre gerçekleştirilmektedir.

16. Isıl işlem

(ThermoWood) yöntemi nasıl olmaktadır

Bu yöntemde, oduna herhangi bir kimyasal madde emdirilmeden odunun olumsuz özelliklerinin sıcaklık uygulaması ile iyileştirilmesi hedeflenmektedir. Bu amaçla, fırın sıcaklığı 320°C’ ye, odun iç sıcaklığı ise 165°C- 212°C arasına ayarlanır. Ahşabın kalınlığına ve başlangıç rutubetine göre 48-144 saat aralıklarında sıcaklık, su buharı ve hava dolaşımı ile modifikasyon işlemi gerçekleştirilir.

17. Isıl işlem uygulamasının ağaç malzemeye

kazandırdığı özellikler

nelerdir

Isıl işlem görmüş odunun mantar ve böceklere karşı biyolojik dayanıklılığı artar, düşük denge rutubeti içerir, termal yalıtım kabiliyeti artar, boya adhezyonu sağlanır, dış hava koşullarına dayanıklılığı artar. Ayrıca tamamen doğal bir malzeme elde edilir. Bununla birlikte ladin gibi güç emprenye olan odun türlerinin ısıl işlem ile olumlu özellikler kazanması sağlanır.

18. Isıl işlemin emprenye tekniğine alternatif iyi bir yöntem olmasının sebebi nedir

Isıl işlem, yüksek sıcaklık uygulanması nedeniyle ahşap malzemenin olumsuz özellikleri olumlu yönde iyileştirilmesinin yanında insan ve çevreye karşı zararlı kimyasallar ilave edilmeden elde edildiğinden emprenyeye iyi bir alternatiftir.

19. Isıl işlem yönteminin olumsuz özellikleri

var mıdır

Maalesef ısıl işleme uğratılmış odunun yüksek sıcaklık uygulaması nedeniyle mekanik özellikleri düşmektedir. Bu yüzden taşıyıcı eleman olarak kullanılacak ağaç malzemeye ısıl işlem yapılması tercih edilmez.

Arş. Gör. Gaye KÖSE* gkose@ktu.edu.tr

Doç. Dr. Ali TEMİZ* temiz@ktu.edu.tr

*KTÜ, Orman Fak., Orman Endüstri Mühendisliği Böl., Trabzon