Irak pazarı hem yakın hem uzak bazan çok yakın öyleki, daha on yıl öncesine kadar neredeyse günlük yüzlerce kamyonun birkaç gümrük kapısından hemen her tür ürün ve malzemeyi taşıdığı bu önemli Pazar bugün ve yarın her zaman için ilgi çekici ve tüm olumsuzluğuna rağmen şu an için dahi sihirli bir kutu gibi.

Irak 19 Mart 2003’te ABD önderliğindeki Uluslararası Koalisyon Güçleri tarafından işgal edilmiştir. Saddam Rejimi 9 Nisan 2003’te devrilmiştir. İşgal sürecinde ülke, 21 Nisan 2003’te oluşturulan ve geçici bir hükümet işlevi gören “Geçici Koalisyon İdaresi” tarafından 28 Haziran 2004 tarihine kadar yönetilmiştir. Irak Geçici İdare Yasası’nın 4 Mart 2004’te yürürlüğe girmesinin ardından 28 Haziran 2004’te “Geçici Irak Yönetimi”nin iş başına geçmesiyle işgal dönemi ve yönetimi sona ermiştir. 30 Ocak 2005’te yapılan ilk seçimlerle, yeni anayasayı yapmakla görevli 275 sandalyeli geçiş süreci parlamentosu ve hükümeti oluşturulmuştur. Taslak anayasa 15 Ekim 2005’te düzenlenen bir referandumla Anayasa olarak kabul edilmiştir. Kasım 2009’da seçim kanununda yapılan değişiklikle Temsilciler Meclisi’ndeki sandalye sayısı 325’e yükseltilmiştir.

Bölgeye kısa bir bakış:Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi :

2005 yılında Erbil, Süleymaniye ve Duhok vilayetlerinden oluşan Irak Kürt Bölgesel Yönetimi (IKBY) teşekkül etmiştir. 2006 yılından bu yana Irak’taki diğer bölgelere göre sağlanan daha güvenlikli ve istikrarlı ortam sayesinde bu bölgede ticari ve ekonomik faaliyetlerde artan bir seyir gerçekleşmiştir. Nüfusu yaklaşık 4,5 milyon olan Irak Kürt Bölgesel Yönetimi (IKBY) 80.000 km kare alan kaplamaktadır. Bölgenin ekonomisi petrol, tarım ve turizme dayanmaktadır. Irak anayasasında tanınan bölgesel hükümet başkanlığı, parlamento ve bakanlıklar Merkezi Hükümete bağlı olarak çalışmaktadır. Erbil 1.116.000 kişilik nüfusu ile Irak’ın en kalabalık 4. vilayeti, Süleymaniye ise 1.088.000 kişilik nüfusu ile Irak’ın en kalabalık 5. vilayetidir. Irak’ın toplam 143 milyar varillik petrol rezervinin 45 milyar varili bölgede bulunmaktadır. Ayrıca bölgede zengin doğalgaz rezervleri bulunmaktadır. Ülkemizin Irak’a ihracatının %70’inin IKBY yönetimine bağlı Erbil, Dohuk ve Süleymaniye’ye gerçekleştirildiği tahmin edilmektedir. Yine müteahhitlik hizmetlerimizin %80’i IKBY yönetimindeki illerde gerçekleştirilmiştir.

Irak, idari olarak 18 eyaletten oluşmaktadır. Bu eyaletler ve başkentleri (parantez içerisinde verilmiştir); Bağdat (Bağdat), Selahattin (Tikrit), Diyala (Bakuba), Vasit (Kut), Maysan (Amara), T.C. Ticaret Bakanlığı, 2021 3 Basra (Basra), Zi Kar (Nasiriye), Mutanna (Samava), Kadisiye (Divaniye), Babil (Hilla), Kerbela (Kerbela), Necef (Necef), Anbar (Ramadi), Nineve (Musul), Dohuk (Dohuk), Erbil (Erbil), Kerkük (Kerkük), Süleymaniye (Süleymaniye).

 2019 ve 2020 büyüme beklentileri Ortadoğu bölgesinden olumlu  seyrediyor. … 2019 ve 2020 yıllarında büyüme oranının, genişlemeci kamu harcamaları ve toparlanan özel tüketim öncülüğünde, sırasıyla, %4,6 ve %5,3’e yükselerek Ortadoğu bölge büyüme ortalamasının üzerinde seyredeceği beklenmektedir2 . Bu beklentiler Irak ekonomisinin son 10 yıllık tarihsel büyüme ortalaması olan %7,6’nın altında kalınacağını gösterse de ekonomik aktivitedeki toparlanmanın başladığına işaret etmesi açısından olumlu değerlendirilmektedir. Irak GSYH’si bileşenlerinde özel tüketim harcamaları %49 ile en büyük paya sahiptir. Savaş döneminde göç ederek gelirlerini kaybeden 3 milyondan fazla Iraklının tekrar evlerine dönmesinin ardından önümüzdeki dönemde özel tüketim harcamalarının artacağı tahmin edilmektedir. Yatırım harcamalarının, ekonomide %15 gibi görece düşük paya sahip olmasına rağmen ülkede yakın dönemde oluşan alt yapı tahribatı, güven ortamındaki azalışa bağlı olarak yatırımların ertelenmesi ve üretimde çeşitlendirme ihtiyaçları nedeniyle büyümenin sürükleyicisi olması beklenmektedir.

DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR

Doğrudan Yabancı Yatırımların Görünümü 2014 yılında DEAŞ terör örgütünün Irak topraklarının yaklaşık üçte birini işgal etmesiyle ülkede can ve mal güvenliği ortadan kaybolmuştur. Ülkede yaşanan savaş, siyasi ve iktisadi istikrarsızlık, Irak’ın tek ihraç ürünü olan ve bütçedeki payı %90-95’i bulan petrolün fiyatının aşırı düşmesi kamu gelirlerinin azalmasına ve Irak’ın büyük bir finansal krize girmesine yol açmıştır. Tüm bunlar ülkede bulunan yabancı sermayenin de hızla ülkeyi terk etmesine neden olmuştur. BM Ticaret ve Kalkınma Konferansı 2020 Dünya Yatırım Raporuna göre 2014-2019 döneminde Irak’ı terk eden yatırımlar 37 milyar dolara ulaşmıştır.

Diğer taraftan Dünya Bankası’nın Ocak 2018’de yayımladığı DEAŞ saldırılarından doğrudan etkilenen yedi eyaletteki (Bağdat, Babil, Anbar, Selahattin, Nineve, Kerkük, Diyala) hasar ve ihtiyaç tespitini içeren raporda toplam hasar ve zararın 45,7 milyar dolar tutarında olduğu belirtilmektedir. Rapora göre konut ve yerleşim alanları 16 milyar dolar, kültürel miras ve turizm alanında 858 milyon dolar, sanayi ve ticaret alanında 5,1 milyar dolar, tarım alanında 2,1 milyar dolar, altyapı alanında 7 milyar dolar, petrol ve doğalgaz sahalarında 4,3 milyar dolar, kamu yönetiminde 745 milyon dolar ve çevre alanında 73 milyon dolar hasar ve zarara uğramıştır. Rapora göre, yedi eyaletin uğradığı zarar ve ziyanın karşılanabilmesi için gereken yatırım tutarı 88,2 milyar dolardır. Bunun 22,9 milyar dolarlık kısmına kısa vadede, 65,4 milyar dolarlık kısmına ise orta vadede ihtiyaç duyulmaktadır. Tüm hasar ve zararın giderilebilmesi için gereksinim duyulan yatırım miktarı konut ve yerleşim için 17,4 milyar dolar, kültürel miras ve turizm için 1,7 milyar dolar, sanayi ve ticaret için 10,6 milyar dolar, finans ve piyasalar için 9,3 milyar dolar, altyapı için 9,1 milyar dolar, petrol ve doğalgaz için 7,2 milyar dolar, kamu yönetimi için 1,4 milyar dolar ve çevre için 5,5 milyar dolar olarak öngörülmüştür. Irak, yeniden yapılanma için ihtiyaç duyduğu finansmanı kendi imkanları ile karşılamaktan uzaktır. Dolayısıyla, yeniden imar için acil bir biçimde yabancı sermaye ihtiyacı içindedir. 

         Irak, Türkiye’nin ihracatında ilk 5 ülke arasında. İki ülkenin toplam ticaret hacmi, 15.5 milyar dolar. Hedef, ticaret hacmini 20 milyar dolara çıkarmak. Öte yandan, Irak’ın Ulusal Kalkınma Planı’na göre ihtiyaç duyulan projelerin tutarı 100 milyar doları buluyor. Irak Başbakanı Mustafa el-Kazımi, Türk firmalarını bu projelerden pay almaya davet ediyor.

Türkiye’nin, Irak’tan en fazla ithal ettiği iki üründen biri olan ham petrol, ülkenin toplam ihracatının yüzde 97’sini, milli gelirin de yüzde 60’ını oluşturuyor. 140 milyar varillik ham petrol rezervleri ile dünyada 5. sırada yer alan Irak, ham petrol üretiminde ise OPEC ülkeleri arasında Suudi Arabistan’dan sonra 2. sırada.

Irak’ın en fazla ihracat yaptığı ilk 3 ülke, yüksek enerji talebi olan, Hindistan (23,1 milyar USD) Çin (22,5 milyar USD) ve ABD’dir (12,1 milyar USD). Bu ülkelere yapılan ihracat toplam ihracatın %60’ını oluşturmaktadır. Türkiye (1,4 milyar USD) ise bu listede 11. sırada yer almaktadır. 95,4 milyar dolarlık petrol ürünleri ihracatı toplam Irak ihracatının %98’ini oluşturmaktadır. Bu açıdan değerlendirildiğinde ihracat ürün gamının çeşitlendirilemediği ve dış ekonomik gelirlerin petrol fiyatlarına ve petrol üretimini etkileyecek risklere karşı aşırı hassas olduğu anlaşılmaktadır.

Irak ile Türkiye arasında tarihi, kültürel yakınlık iki ülkenin ticari ilişkilerine de olumlu yönde yansıyor. Irak, Türkiye’nin ihracatında ilk 5 ülke arasında yer alıyor. Ulusal Kalkınma Planı kapsamındaki altyapı ve üst yapı dahil olan birçok projede de hedef yatırımcı Türkiye olarak görülüyor. Birçok tüketim ürününde dışarı bağımlı olan Irak, petrol fiyatları açısından bölgedeki en uygun ülke konumunda. 2020’de yapılan anlaşmalarla komşu pazarlar yatırımcılar için daha cazip hale geliyor.                           

YATIRIMCI İÇİN NE TÜR  AVANTAJLAR VAR

Irak’ta geçtiğimiz yıl mayıs ayında parlamentodan onay alan yeni hükümet, sanayi ve tarım yatırımlarını genişleterek hem ham petrole bağımlılığı azaltmayı hem de ülkeye gelen yatırımcıları zorlayan idari ve yapısal sorunları çözmek için adımlar attı. 2020’de Türkiye’yi ziyaret eden Irak Başbakanı Mustafa el-Kazımi, Irak’ta yatırım açısından çok sayıda fırsat bulunduğunu belirterek, pazarda tecrübe sahibi Türk firmalarının bu fırsatları değerlendirmesini özel olarak istedi.
 Aralık 2020’de imzalanan ‘Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşması’ ile iki ülke yatırımcılarının karşılıklı iş yapma kolaylığı sağlandı. Uzun süredir gündemde olan ‘Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması’ anlaşmasının da imzalanması ile birlikte her iki ülke arasındaki yatırımların ivme kazanması bekleniyor.

TÜRKİYE 3. SIRADA

Türkiye-Irak ticaret hacmi, 2019 yılında yaklaşık 13 milyar dolar iken, 2020’de pandemiye rağmen 15.5 milyar dolara yükseldi. Hedef ise bu rakamı kısa vadede 20 milyar dolara çıkarmak. Sanayi ve gıda ürünlerinde dışa bağımlı olan Irak’ın ithalatında, B.A.E. ve Çin’den sonra yüzde 18.1’lik pay ile Türkiye, 3. sırada yer alıyor. Güçlü üretim altyapısı, nitelikli insan gücü ve sektördeki tecrübesiyle Türkiye, Irak için ‘üretimde rol model’ bir ülke konumunda.

Genel Durum Irak, Türkiye’nin dış ticaretinde, özellikle de ihracatında çok önemli bir yer tutmaktadır. Türkiye’nin ihracatında Irak 2011-2014 döneminde 2., 2015-2016 döneminde 3., 2017-2019 döneminde 4. sırada yer almıştır. Türkiye’nin Irak’a ihracatı 2013 yılında yaklaşık 12 milyar dolarla en yüksek seviyesine ulaşmıştır. 2014’ten sonraki yıllarda ise 9 milyar dolar civarında gerçekleşmiştir. Türkiye Irak’a en çok mücevherat, mobilya, un, tavuk eti, bisküvi ve gofret, hijyenik havlu ve bebek bezi, izole kablo ve teller, kuru baklagiller, soya küspesi, demir-çelik eşya ve plastik boru ihraç etmektedir. Irak Türkiye’nin ithalatında önemli bir yer tutmamaktadır. Irak’tan sadece altın ve petrol ithal edilmektedir.

İthalat tarafında ise ilk 3 sırada yer alan ülkeler yakın coğrafyada bulunan BAE (11,3 milyar USD), İran (9 milyar USD) ve Türkiye’dir (8,3 milyar USD). İthal edilen ürün dağılımı ihracata kıyasla daha homojen olup elektronik, makine ve otomotiv gibi yüksek ve orta-yüksek teknolojili ürünler ilk sıralarda yer almaktadır.

 Türkiye ikili ticarette dış ticaret fazlası veren ülke konumunda… İhracat ve ithalat Türkiye özelinde değerlendirildiğinde, 2018 yılında Türkiye’nin Irak’tan yaptığı 1,4 milyar dolarlık ithalata karşılık 8,3 milyar dolarlık ihracatla 6,9 milyar dolarlık dış ticaret fazlası elde ettiği görülmektedir. Irak’tan ithal edilen altın ve mücevherat ürünleri 1,25 milyar dolarlık tutarla toplam ithalatın %88’ini oluşturmaktadır. Irak’a en fazla ihraç edilen ürünler arasında altın ve mücevherat, değirmencilik ürünleri, plastik ve mobilyalar gibi aramalı ve düşük teknolojili ürünler yer almaktadır. Irak ekonomisindeki toparlanma beklentisine paralel olarak Türkiye’nin de ihraç ettiği tüketim ve yatırım mallarına olan talebin önümüzdeki dönemde daha da güçlenmesi beklenmektedir.

 Türkiye’nin Irak’a yaptığı ihracatta yaklaşık 3,4 milyar USD tutarında ekstra potansiyel olduğu hesaplanmaktadır. Potansiyel teşkil eden ürünler ağırlıklı olarak gıda sektöründe olup, bununla birlikte mobilya, yapı malzemeleri ve tekstil ürünleri de üst sıralarda yer almaktadır.

Türk yatırımcılar için Irak’ta enerji, makina, sulama sistemleri, tarım ekipmanları, müteahhitlik, otomotiv, gıda, tarım ürünleri, mobilya, tekstil gibi birçok sektörde ihracat avantajları ve teşvikler bulunuyor. Irak halkının Türk mallarına güveni ve ilgisi çok yüksek. Türk yatırımcılar, bu yüksek güvenin avantajını da kullanarak Türk ürünlerinin pazar payını artırabilir. Türkiye, Irak’tan en fazla ithal ettiği ürünlerden biri olan işlenmemiş altını işleyerek mücevher olarak tekrar Irak’a satılıyor. Ham petrol ve altın tedariki de Irak’tan sağlanıyor. Ham petrol, Irak’ın toplam ihracatının yüzde 97’sini oluşturuyor. Günde yaklaşık 4.4 milyon varil ham petrol üreten Irak, 140 milyar varillik toplam rezervi ile dünyada en fazla rezerve sahip 5. ülke. OPEC üye ülkeler arasında Suudi Arabistan’dan sonra 2. sırada Irak yer alıyor.

 HAK ETTİĞİ SEVİYEDE DEĞİL

DEAŞ krizinin patlak vermesi ile Türk firmalarının Irak’ın orta ve güney kesimlerine ürün ve hizmet akışını durdurmak zorunda kalması bu tabloda etkili oldu. Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi’nin 2017 yılında yaptığı bağımsızlık referandumu da ticareti baltaladı. Ancak her iki kriz de büyük oranda son bulmasına rağmen Türkiye-Irak ilişkileri hak ettiği seviyeye ulaşamadı. Türkiye’nin etkin olamadığı 30 milyar dolar hacim ile Çin ve Hindistan, Irak’ın en büyük ticaret partneri oldu. İran da 2019 yılında Irak’la sınır kapılarını çoğaltarak iki ülke ticaretini rekor seviyeye çıkardı.

YENİDEN İMARDA SÖZ SAHİBİ OLALIM

Uzun yıllar süren savaş ve terör nedeniyle alt-üst yapısı harap olan Irak yeniden yapılanma için 100 milyar dolara yakın yatırım yapmayı planlıyor. Siyasi ve ticari girişimlere hız verilmesi durumunda Türk firmaların inşaat, ulaşım, haberleşme ve alt yapı gibi alanlarda bir adım öne çıkabileceği belirtiliyor.

Irak kaynaklı verilere göre Irak, Türkiye ile yaptığı ticaretin dışında dünyanın dört bir yanından 944 kalem mal/ürün ithal ediyor. Türkiye bu ürünlerin yüzde 25’inde önemli bir üretici konumunda. Bu 944 kalem ürün içerisinde yer alan tam 113 ürün geçmiş yıllarda Türkiye’den tedarik ediliyordu. Kamu ve özel sektör iş birliği ile bu pazarda yeniden etkin konuma gelinebilir.

PAZARA GİRİŞTEKİ BEKLENTİLER VE ZORLUKLAR

• En fazla ticari araç geçişi yapılan sınır kapımız, 1 milyon 90 bin ile Irak’a açılan Habur Sınır Kapısı oldu. Ovaköy Sınır Kapısı’nın açılması da stratejik olarak önemli.
• Irak’ın yerli üretimi yaygınlaştırmak amacıyla yumurta, makarna, şehriye, sofralık tuz, içecek, dondurma gibi işlenmiş tarım ve gıda ürünlerine getirdiği ithalat yasakları ile artan gümrük vergileri, Türk ihracatçıları için önemli bir sorun olmaya devam ediyor. Türkiye’nin üretimde güçlü olduğu bu ve benzeri ürünlerin üretiminde Irak’la işbirliği yapılabilir.
• Irak’taki finansman, bankacılık sistemi ve sigorta açısından altyapı eksiklikleri de Irak’la iş yapan Türk firmaları için çözülmesi beklenen sorunların başında geliyor.
• EN ÇOK NELER ALIYOR?
• Makinalar, mekanik cihazlar, kara taşıtları, demir-çelik, mücevherci eşyası, plastikleri mobilyalar, aydınlatma cihazları, örme giyim eşyası ve aksesuarı

KAYNAKLAR::

*Irak merkez bankası raporları

*Trademap verileri

* DEİK. Ekonomik araştırmalar raporu

*Trademap, İmf